Şiilik Nedir? Ve Tarihsel Gelişimi

Şiilik Nedir?

Şiilik, İslam dininin iki ana mezhebinden biri olan Şii mezhebinin adıdır (diğeri Sünniliktir). Şiiler, Hz. Muhammed’in vefatından sonra halifeliğin (İslam toplumunun liderliği) Hz. Ali’ye ve onun soyundan gelenlere (Ehl-i Beyt) ait olması gerektiğine inanırlar. Bu inanç, Şiiliği Sünnilikten ayıran temel farklardan biridir. Şiiler, Hz. Ali’nin ve onun soyundan gelen imamların hem dini hem de siyasi liderlikte ilahi bir rehberlik yetkisine sahip olduğunu savunurlar. Bu imamlara “Masum İmamlar” denir ve genellikle 12 İmam (On İki İmam Şiiliği) ya da 7 İmam (İsmailiyye) gibi farklı kollara ayrılırlar.

Şiiliğin Ortaya Çıkışı

Şiiliğin kökeni, Hz. Muhammed’in 632 yılında vefatından sonra başlayan halifelik tartışmalarına dayanır. Sünniler, halifenin seçimle (Ebu Bekir’in halife seçilmesi gibi) belirlenmesi gerektiğini savunurken, Şiiler Hz. Ali’nin Hz. Muhammed tarafından halife olarak tayin edildiğini iddia ederler. Bu görüş, özellikle Hz. Muhammed’in Veda Haccı dönüşünde Gadir-i Hum’da Hz. Ali’yi “Mevla” (lider, dost) olarak ilan ettiği hadise dayandırılır.

Ancak Hz. Ali, ilk üç halife (Ebu Bekir, Ömer ve Osman) döneminde halifelik yapmadı ve dördüncü halife olarak 656 yılında seçildi. Hz. Ali’nin halifeliği sırasında çıkan iç savaşlar (özellikle Sıffin Savaşı ve Haricilerle çatışmalar) Şiiliğin şekillenmesinde önemli rol oynadı. Hz. Ali’nin 661 yılında şehit edilmesi ve ardından oğlu Hz. Hüseyin’in 680 yılında Kerbela’da Yezid tarafından katledilmesi, Şiilikteki “mazlumiyet” anlayışını pekiştirdi. Kerbela Olayı, Şiiliğin tarihindeki en belirleyici ve duygusal olaylardan biridir.

Tarihsel Gelişim

1. Erken Dönem (7.-8. Yüzyıl): Şiilik, başlangıçta siyasi bir hareket olarak ortaya çıktı ve Emevîler ile Abbasîler döneminde baskıya uğradı. Bu dönemde, imamların liderliği etrafında örgütlenen Şiiler, dini ve siyasi muhalefetlerini sürdürdüler.
2. İmamet Doktrini: Şiilik, zamanla teolojik bir çerçeveye oturdu. On İki İmam Şiiliği (İsnaaşeriyye), 12. İmam Muhammed Mehdi’nin 9. yüzyılda “gaybete” (gizlenmeye) çekildiğine inanır ve onun bir gün “Mehdi” olarak döneceğini savunur. İsmailiyye gibi diğer kollar ise farklı imamları takip etti.
3. Safevî Dönemi (16. Yüzyıl): Şiiliğin tarihteki en büyük dönüm noktalarından biri, İran’da Safevî Hanedanı’nın 1501’de Şiiliği resmi mezhep ilan etmesiyle yaşandı. Bu, Şiiliğin İran’da kurumsallaşmasını sağladı ve bugünkü İran’ın Şii kimliğinin temelini attı.
4. Modern Dönem: Şiilik, özellikle Ortadoğu’da (İran, Irak, Lübnan, Bahreyn) önemli bir güç haline geldi. İran Devrimi (1979), Şii teolojisinin siyasi bir ideolojiye dönüşümünü simgeler. Ayetullah Humeyni’nin “Velayet-i Fakih” (Fakihin Vesayeti) doktrini, modern Şii siyasetinde etkili oldu.

Nüfusu

Günümüzde Şiiler, dünya Müslüman nüfusunun yaklaşık %10-15’ini oluşturur. Bu, yaklaşık 200-250 milyon kişi anlamına gelir. Şiilerin çoğunluğu şu bölgelerde yaşar:

• İran: Nüfusun %90-95’i Şii (On İki İmam Şiiliği).
• Irak: Nüfusun %60-65’i Şii.
• Bahreyn: Nüfusun %65-75’i Şii.
• Lübnan: Hizbullah gibi Şii gruplar etkili; nüfusun yaklaşık %30-40’ı Şii.
• Ayrıca Azerbaycan, Yemen (Zeydiyye), Hindistan, Pakistan ve Suriye’de de Şii topluluklar bulunur.

Şiilik, İslam tarihindeki ilk büyük ayrışmalardan biri olarak hem teolojik hem de sosyo-politik bir fenomendir. Şii kimliği, “mazlumiyet” ve “adalet arayışı” gibi temalar etrafında şekillenmiştir. Kerbela Olayı, bu kimliğin duygusal ve ritüel boyutunu güçlendirmiştir; Aşura günü yapılan matem törenleri bunun en çarpıcı örneğidir.

Şiilik, Sünnilikle karşılaştırıldığında daha hiyerarşik bir din adamı yapısına sahiptir. İran’daki molla sistemi ve “mercilik” (dini otorite) buna örnektir. Ayrıca Şiilik, tarih boyunca genellikle azınlıkta kaldığı için “direniş” kültürüyle özdeşleşmiştir. Bu, modern dönemde Hizbullah gibi örgütlerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur.

Şiilik ile Sünnilik arasındaki gerilimler, özellikle Ortadoğu’daki siyasi çatışmalarda (örneğin Suudi Arabistan-İran rekabeti) belirginleşir. Ancak bu gerilimlerin kökeni her zaman dini değil, çoğunlukla politik ve ekonomik çıkarlarla ilgilidir.

Bilinmeyenler

1. Gadir-i Hum’un Tam Anlamı: Hz. Muhammed’in Hz. Ali’yi “Mevla” ilan ettiği olayın Şiilerce halifelik tayini olarak yorumlanması, Sünnilerce ise sadece bir dostluk ifadesi olarak görülmesi, hâlâ tartışma konusudur.
2. 12. İmam’ın Gaybeti: Muhammed Mehdi’nin gerçekten yaşayıp yaşamadığı, gaybete çekilip çekilmediği tarihsel olarak belirsizdir ve inanç temellidir.
3. Erken Şii Grupların Çeşitliliği: Şiiliğin ilk yüzyıllarında çok sayıda alt grup (Keysaniler, Zeydiler gibi) ortaya çıkmıştır; bunların tam kapsamı ve etkileri yeterince bilinmemektedir.
4. Kültürel Etkileşimler: Şiiliğin İran’daki gelişiminde Zerdüştlük gibi yerel inançlardan ne kadar etkilendiği hâlâ araştırmaya açıktır.

Derin Anlam